«اوریپید» (Euripides) یکی از شناختهشدهترین و تأثیرگذارترین نمایشنامه نویسان در فرهنگ کلاسیک یونان بود که بین سالهای 406 تا 484 پیش از میلاد مسیح میزیست. از تعداد 90 اثر ، تنها 19 مورد از بهترین کتاب های اوریپید باقی مانده است و در اختیار مخاطبان علاقهمند به ادبیات نمایشی قرار دارد.
معروفترین تراژدیهای او، اسطورههای یونان را از دیدگاه منحصربهفردش، متفاوتتر از پیش خلق میکند و جنبههای تاریک طبیعت بشر را مورد بررسی قرار میدهد. جالب است بدانید که «ارسطو»، این نویسنده را تراژیکترین نویسنده یونانی نامید؛ نویسندهای که قهرمانهایش با تصوری که مردمِ آن زمان از تعریفِ قهرمان داشتهاند، زمین تا آسمان فرق میکرد! اوریپید، برای اولین بار در تاریخ ادبیات کلاسیک یونان، خالقِ قهرمانهایی شد که عاری از اشتباه، زخم و پشیمانی نبودهاند!
«اوریپیدس» مشهور به اوریپید، یکی از مشهورترین نویسندگان ادبیات کلاسیک یونانی بود که در قرن پنجم پیش از میلاد میزیست. آثار کلاسیک او مانند کتاب مدهآ که از مشهورترین آثار اوریپید است، استعداد او را به لطفِ دیالوگهای هوشمندانه، اشعار عالی و جلوههای خیرهکننده رئالیسم در ارائه متن و صحنه نشان داد. لیست کتاب های اوریپید، با وجودِ اینکه در بیشترِ مواقع سنتهای یونان را نادیده میگرفت و در نوشتن بیمرز و جسورانه عمل میکرد، بین مردم بسیار محبوب بود. درحقیقت با وجود گذشت قرنها، محبوبیت آثار اوریپید هرگز کاهش نیافته است و نمایشهای او همچنان در سالنهای تئاتر اجرا میشود.
اوریپید پسر «منسارخوس» بود. این خانواده دارای مالکیتی در جزیره «سالامیس» بودند. در بیوگرافی اوریپید بیشتر تاکید میشود که او در فضای فرهنگی پرورش یافت و شاهد وقایع مهمی مانند بازسازی دیوارهای آتن پس از جنگهای یونان و ایران بود. اوریپید همچنین تحتتأثیر «آشیخلوس»، روشنفکرترین شاعر زمانِ خود توصیف شده است که به همین واسطه، او را فیلسوف صحنه مینامند. بسیاری از کسانی که زندگی نامه اوریپید را خواندهاند، این ادعا را تایید میکنند که او علاوه بر استعدادهای ادبی، ورزشکار و نقاش بسیار خوبی نیز بودهاست.
مطالعه زندگی نامه اوریپید، نشان میدهد که این نویسنده بزرگ، حضور پررنگ و قابلتوجهی در میانِ عموم افراد جامعه با نداشته است؛ درحقیقت میل او به تنهایی و صحبت بهواسطه ادبیات و تراژدی از طریق کتابهایش، چیزی است که میتوان به جرئت پذیرفت. اوریپید تراژدیهای خود را در پناهگاهی، معروف به «غار اوریپید»، در جزیره سالامیس نوشت.
درباره آن بخش از بیوگرافی اوریپید که به زندگی شخصیاش مربوط است، چیزهای زیادی نمیتوان گفت. اوریپید دوبار ازدواج کرد که هردو به نوعی نافرجام بودند و در زمانهای خاصی به پایان رسیدند. همسر اولش «چوریل» نام داشت و همسر دوم، «ملیتو» بود که حاصلِ این ازدواج تولد سه پسر و یک دختر شد که البته طبق گفته مورخان، فرزند دختر مدت زیادی زنده نماند؛ یکی از پسرها شاعر شد و پس از مرگ پدرش، Bacchants، آخرین تراژدی پدر را به علاقهمندان معرفی کرد. اما جالب است بدانید، اوریپید در نهایت انتخاب کرد که بهتنهایی در غاری زندگی کند؛ غاری که در آن خانهای برای خود ساخته بود و مینوشت. در آثار اوریپید، عشق و ازدواج تعاریف متفاوتی دارند؛ تعاریفی که گاه آمیخته به خیانت است و گاه سرشار از تعهد و وفاداری! در ادامه توجهتان را به دو نقلقول درباره عشق و ازدواج از این نویسنده لحظات تراژیک جلب میکنیم: Never say that marriage has more of joy than pain «هرگز نگویید که ازدواج بیش از درد، لذت دارد!» A rare spoil for a man is the winning of a good wife; very Plentiful are the worthless women «غنیمت نادر برای مرد، داشتنِ یک همسر خوب است. زنان بیارزش بسیار فراواناند...» هرچند به نظر میآید که اوریپید دلِ خوشی از عشق و ازدواج نداشته اما در نمایشنامههایش به چالش برانگیزترین شکلِ ممکن، موضوع عشق را به تصویر کشیده است.
اوریپید رویکرد جدیدی در خلقِ اسطورههای سنتی داشت: او بیشترِ وقتها جنبههای انسانی و اشتباه قهرمانان و خدایان را به تصویر میکشید. آثار اوریپید معمولاً قسمت تاریک وجود قهرمانها را با مخاطب به اشتراک میگذاشت، قسمتهایی که سرشار از رنج، جنون و انتقام بود! بهترین کتاب های اوریپید در درجه اول به دلیل تغییر ساختار رسمی تراژدی سنتی یونان، با نشان دادن شخصیتهای زنِ قوی و بردگان باهوش شناخته شدهاست. اوریپید از نظر اجتماعی، از همه تراژدیدانان یونان باستان انتقادپذیرتر است و نمایشنامههایش در مقایسه با نمایشهای نویسندگانِ همعصرِ او، کاملاً مدرن به نظر میرسد. نقش اوریپید بهعنوان یک مبتکر دراماتیک، غیرقابل انکار است؛ سادگی گفتوگو درعین پیچیدگیِ متون کهن و نزدیکی روایت آثار اوریپید به الگوهای طبیعی گفتار انسان، راه را برای رئالیسم نمایشی هموار کرد، در حالیکه تزلزل احساسی در بهترین کتاب های اوریپید به درک مخاطب از ملودرام در نمایش، جان تازهای بخشید. اوریپید که توسط «سقراط» و فلاسفه دیگر تحسین میشد، خود را بهعنوان متفکر آزاد معرفی کرد. انتقادات از مذهب سنتی و دفاع از گروههای مظلوم (بهویژه زنان و بردگان) باعث شد تضادی دلنشین بین آثار او و آنچه جامعه میپسندید، ایجاد شود. نمایشنامه زنان تروا، الکترا و موارد دیگر، بیش از اینکه آثاری هنری و ادبی بهشمار بیایند، به بهانههای تحسینبرانگیزی برای آموزش سیاسی-اجتماعی شهروندان آتنی تبدیل شدند.
مورخان معتقدند که در دوران حیاتِ اوریپید، جنگها پایان یافت و دورهای از رونق و کاوش فرهنگی در آتن رقم خورد. از میان هنرهایی که در این دوران شکوفا شد، نمایشنامه نویسی از بسیاری جهات، تأثیرگذارترین بود. از معاصران اوریپید میتوان به «اسخیلوس»، «سوفوکل» و ارسطو اشاره کرد؛ این چهار مرد در طول قرن پنجم قبل از میلاد بر صحنه هنر و فلسفهی آتن مسلط بودند. در حالیکه اسخیلوس چشمانداز تاریخ را به تصویر میکشد و سوفوکل قهرمانان را با ویژگیهای خداگونه خلق میکند، آثار اوریپید، مردان واقعی را با ضعفهای انسانی به جامعه آتن معرفی میکند. او صدای وجدان است، بدون ترس از آشکار ساختنِ جهان حقیقی. اوریپید با بسیاری از فیلسوفان مهم قرن 5 قبل از میلاد از جمله سقراط، «پروتاگوراس» و «آناکساگوراس» آشنا بود و صاحب یک کتابخانه شخصی بزرگ بود که اوقات مهمی از روزش را به گفته دیگر نویسندگان، در آنجا میگذراند.
این نویسنده بزرگِ تراژیک، در سال 408 پیش از میلاد آتن را ترک کرد؛ درحقیقت هنگامیکه ناکامیهای پیدرپی در جشنوارههای مختلف برای آثار اوریپید اتفاق افتاد، توسط «آرشلائوس»، پادشاه مقدونیه، دعوت شد تا باقیِ عمرش را در مقدونیه یونان زندگی و نویسندگی کند. او هرگز به آتن بازنگشت؛ وی در مقدونیه The Bacchae را نوشت، نمایشنامهای پیچیده که قدرت مخرب هرجومرج و خشم الهی را به تصویر میکشد. این نمایشنامه هم مانند مدهآ میتوانست شاهکار اوریپید باشد اما، متاسفانه، او آنقدری زنده نماند تا آن را در آتن اجرا کند. اوریپید سرانجام در سال 406 قبل از میلاد درگذشت و در 405 قبل از میلاد، پسرش به آتن بازگشت تا آخرین آثار اوریپید را در شهر «دیونیسیا» به مردم و جشنوارهها معرفی کند؛ به این ترتیب، Bacchae پس از مرگ نویسنده، برنده جایزه اول شد.
مطالعهی بیشتر: آثار و زندگی نامه ویلیام شکسپیر
آثار اوریپید عمیقاً از جامعه یونان، احساسات بشر و اعتقادات مذهبی سنتی یونان انتقاد میکند. این محتوا از دیدگاه یونانیها به نوعی توهینآمیز به نظر میآمد و به همین دلیل، بسیاری از افراد در طول زندگی اوریپید به او احترام نمیگذاشتند. در واقع، لحن انتقادی که بهترین کتاب های اوریپید در خود داشت، همراه با شوخطبعی بود و حتی نمایشنامهنویسان کمیکی مانند «آریستوفانس»، طنازی وی را تصدیق میکردند. آثار اوریپید کاملاً از سایر نمایشنامهها متمایز بودند؛ چراکه از نمایشنامه سنتی یونانی فاصله گرفتند. در بسیاری از نمایشنامههای او، شخصیتهای زن قوی وجود داشتند که در آن زمان بسیار غیرمعمول بود. محتوای آثار نمایشی اوریپید هم عمیقاً فلسفی و دروننگر بود و با احساسات انسانی به گونهای برخورد میکرد که دیگر نمایشنامهنویسان انجام نداده بودند.
آثار اوریپید همچنین با زبان تند و تیز و گزندهای، به بیان مسائل اجتماعی در جامعه آتن میپرداخت و به نظر میرسد که او نسبت به جامعهای که در آن زندگی میکرد، کمی ناامید شده بود. در زمان اوریپید، تنها طبقات سطح بالای جامعه در صحنه تئاتر نشان داده میشدند و مردم هم یاد گرفته بودند صرفا همین افراد را مورد توجه قرار بدهند؛ اما او با اینکه از شکل سنتی درام استفاده میکرد، چیزهای بسیار متفاوتی برای گفتن داشت و آنها را به زبانی میگفت که درکش بسیار ساده بود؛ برای مثال، از عبارات روزمره زیادی استفاده میکرد. جالب است بدانید، اوریپید همچنین اولین کسی بود که قهرمانان را در لباسهای پارچهای، ناتوان و با عصا یا حتی گریان و دردمند معرفی کرد! تئاتر زنان فنیقی
آثار اوریپید اغلب شامل شخصیتهای پیچیده و قویِ زن بودند؛ زنانی که علیرغم قربانی بودن، انتقامجویان خوبی هم از آب درآمدند! اوریپید از نوشتن در مورد تاریکترین افراد هم واهمهای نداشت؛ یا بهتر بگوییم، قهرمانهایش ترسی از اشتباهکردن، میل به جنون، انتقامجویی و رنجاندن دیگران نداشتند؛ چیزی که واقعیترین ویژگی انسانها است!
آثار اوریپید (بهجز سیکلوپس) را میتوان به سه دسته اساسی تقسیم کرد: تراژدیهای واقعی: تراژدیهای واقعی کتاب هایی مثل مدهآ، هیپولیتوس، هکوبا ، هراکلس، زنان تروا و باکا هستند. کمدی تراژیکها: کمدیتراژیکها (نمایشنامههایی که شامل تراژدی و کمدی است) نمایشنامههای آلکستیس، یون و هلن هستند. ملودرامها: دسته ملودرامها (درامهایی با احساسات قوی که معمولاً پایان خوشی دارند) نمایشنامههای الکترا، زنان فنیقی و اورستس را شامل میشوند.
مدهآ شاید مشهورترین و بهترین کتاب اوریپید باشد. در مدهآ اوریپید به وضوح نشان میدهد که «جهنم یعنی یک زن تحقیر شده!»، همینقدر خطرناک و همینقدر انتقامجو! البته نویسنده در این کتاب، مردان را هم به دلیل بدرفتاری با همسران و به ویژه رفتارهای آلوده به خیانت با زنانی غیراز همسرانِ خودشان سرزنش میکند. اوریپید نشان میدهد که وقتی مردها غیرعاقلانه رفتار کنند، خشمی را در زنان به ارمغان میآورند که فاجعهبار است؛ آنهم زنی که در برابر احساسات بیدفاع است و درصورت تحقیر شدن به ویژه با خیانت، کاری میکند که تاریخ فراموش نکند! ماجرای این کتاب هم دقیقا درباره زنی به نام مدهآ است که از همسرش خیانت بزرگی میبیند و تصمیم فاجعهباری که برای جبرانِ این خیانت میگیرد، کل احساسات مخاطب را درگیر میکند...
در نمایشنامه الکترا، اوریپید از شخصیتی مهم و یکی از اسطوره های یونان باستان نام برده است. «الکترا» دختر یکی از رهبرهای جنگ تروا است و ماجراهایی که بر او میگذرد، محتوای کتاب الکترا از اوریپید را شکل میدهد. دختری که از سویی دستهای مادرش به جرم قتل پدر آلوده است و از سویی دیگر باید برادر کوچکش را از خانه مرگی که مادر تدارک دیده است نجات دهد. او سرانجام مجبور به ازدواج با دهقانی فقیر و ترک خانه میشود؛ البته این تمامِ ماجرا نیست! اوریپید در این نمایشنامه به زیبایی رئالیسم و عقل گرایی الکترا را نشان می دهد؛ زنی قدرتمند که با وجود همه ناملایمات سرانجام انتقام خون پدر را میگیرد.
کتاب زنان تروا از جمله نمایشنامههای جنگی و البته بهتر بگوییم ضدجنگیِ اوریپید است؛ این نمایشنامه که در طول جنگ پلوپونزی و پس از تسخیر وحشیانه جزیره ملوس توسط آتنیان نوشته شده است، شاید به دلیل اپیزودیک بودن، ضعیفترین نمایشنامه در میان همه نمایشنامه های اوروپید باشد. با اینحال، این اثر یک محکومیت شدید جنگی تلقی میشود و با ترسیم تأثیر مخرب جنگ بر بیگناهان، بهویژه زنان و کودکان، رنج جهانی را نشان میدهد. اگر به نمایشنامههایی که چهره واقعی جنگ را با نازیبایی و عریانیِ هرچهتمامتر به تصویر میکشند، علاقه دارید، مطالعه زنان تروا از اوریپید، به شما توصیه میشود.
در این مجموعه چهار مورد از بهترین کتاب های اوریپید گردآوری شده است؛ نمایشنامه هلن یکی از آنهاست. در این کتاب به صریحترین شکلِ ممکن، اوریپید یکی از مشهورترین حقایق اساطیر یونان را تخریب میکند؛ آنهم این است که «هلن» به دلیل خیانت با «پاریس» (اسمِ شخص) به تروا فرار کرده است و همین ماجرا آغازگر جنگهای بسیاری بوده است. اما در ادامه داستان متوجه میشویم که هلنِ فراری فقط شبحی بود که با پاریس به تروا رفت و هلن واقعی به خاندان خود وفادار ماند. البته سه نمایشنامه جذاب دیگر در این کتاب وجود دارد؛ نمایشنامههای هیپولیت، آلسست و ایون که هرکدام مهر تاییدی بر سابقه درخشان اوریپید در خلق شاهکارهایی بهعنوان نمایشنامه هستند.
اگر نمایشنامههای سوفوکل را خوانده باشید، مطالعه زنان فنیقی از آثار اوریپید هم برایتان بهشدت جذاب است. اوریپید و سوفوکل هردو نویسنده های بزرگ ادبیات کلاسیک یونان هستند و ماجرای زنان فنیقی هم دقیقا در ادامه سرنوشت خاندان «لائیوس» و سقوط «ادیپوس» نوشته شده است. این کتاب، یک نمایشنامه متنوع با شخصیتهای مختلف وام گرفته از اسطورههای مشهور یونان است. درحقیقت کتاب زنان فنیقی، روایتگر ماجراهای بعد از مرگِ ادیپوس و رویارویی دو پسر او در جنگ است؛ برادرانی که در سر سودای پادشاهی را میپرورانند، غافل از اینکه انتهای این رویاپردازیها مرگ در کمین آنهاست.
در اساطیر یونانی، «مدهآ» نوه خدای خورشید (هلیوس) بود و از خانه پدری خود فرار کرد تا با «جیسون» ازدواج کند. اوریپید داستان او را در نمایشنامه خود مجدداً بازآفرینی کرد و عنصری را به وجود آورد که او را تبدیل به مدهآی امروزی کند! (زنی که فرزندان خود را میکشد تا انتقام خیانت همسرش را بگیرد). مِدهآ، شاهکاری قابلتوجه در مورد بدرفتاری با یک زن و انتقام بیرحمانه او است. مدهآ و همسرش چندین سال در «کورینت» با خوشبختی زندگی کردهاند و دو پسر دارند. اما جیسون درنهایت مدهآ را کنار میگذارد و تصمیم میگیرد با پرنسسِ کورینت ازدواج کند. مدهآ تصمیم خود را برای انتقام میگیرد و پس از کشمکش ذهنی وحشتناک بین عشق به فرزند و عطش انتقام، شوهرش را با قتل شاهزاده خانم کورینتی و پسران خود مجازات میکند... اوریپید در این اثر موفق میشود با خلق شخصیت مدهآ، که تا حدودی نماینده ستمگری زنان است، همدردی کند! چیزی که در آثار همعصرانش بعید به نظر میرسد.
باوجود اینکه آثار اوریپید مربوط به بیش از بیست قرن گذشته هستند، ترجمه آنها به زبان فارسی یکی از مهمترین دغدغههای مترجمانِ ادبیات کلاسیک بوده است. برای دوستداران ادبیات نمایشی و تئاتر، مطالعه بهترین کتاب های اوریپید یکی از لذتبخشترین تجربههای کتابخوانی است؛ چراکه قلم اوریپید، حماسیترین و تراژیکترین لحظهها را میآفریند. لحظاتی که وقتی به زبان شیرین فارسی ترجمه میشوند، عزت و خلوص خود را از دست نمیدهند. ترجمههای «غلامرضا شهبازی» در «نشر بیدگل» و همچنین مترجمان دیگر، باعث شد هنردوستان ایرانی، اوریپید را هرچند دیر، اما بهعنوان یکی از بزرگترینهای تراژدینویسان بشناسند. در فهرست زیر میتوانید ترجمه بهترین کتاب های اوریپید از انتشاراتهای مختلف را ببینید:
مدهآ
اوریپید از ادبیات و فلسفه زمان خود بسیار جلوتر بود، اگرچه بعدها مشهور شد، اما در روزگار خود با انتقاد شدید از جامعه و سنتها مردم را تحریک کرد و در تمام سالهای نویسندگیاش، تنها پنج جایزه دراماتیک دریافت کرد که نسبت به نویسندگان همدورهاش مثل سوفوکلس و اسخیلوس تعداد زیادی نبود. البته محتوای آثار اوریپید جسورانهتر از دو نویسنده مذکور است و «جسارت» هیچوقت درمقابل «نجابت» امتیازِ بالاتری نمیگیرد! اوریپید در دوران زندگی خود، کمترین موفقیت را در بین نویسندگان معاصرش داشت و تنها چهار بار در مسابقات «Dionysia City» برنده شد.
آثار اوریپید در زمان حیات خود مشهور بود اما پس از مرگ هم به دلیل جایگاه والایی که در ادبیات یونانی داشت، نمایشنامه های او در نسخههای خطی حفظ و در طول قرنها تجدید چاپ شد. نمایشنامههای اوریپید بر نویسندگان بعدی مانند «جان میلتون»، «ویلیام موریس» و «تی. اس. الیوت» تاثیر زیادی گذاشت. همچنین «رابرت براونینگ» و «الیزابت بارت براونینگ» دو شاعر دیگر بودند که او را تحسین کردند و درباره او نوشتند. آثارِ این نویسنده حماسهسرا هنوز هم برای تئاترهای کلاسیک و مدرن اقتباس شده و به اجرا میرود.
اوریپید به دلیل تأثیرگذاری بر تراژدی یونان با نمایش شخصیتهای زن قوی شناخته شده است و نقش و قدرت زنان را در نمایشنامههای خود حتی به شکل اغراقآمیز اما باورنکردنی نشان میدهد. در لیست کتاب های اوریپید، میتوانید تعریف متفاوتی از حضور زنان در جامعه را بشنوید؛ زنانی که علیه جایگاه خود در جامعه قیام کرده و قدرت را از مردان بازپس میگیرند. مطالعه ادبیات کلاسیک برای نسل جوان کتابخوانان بسیار اهمیت دارد؛ چراکه چشمانداز فوقالعادهای را به جهانهای مختلف، دیدگاههای تاریخی و فرهنگی متنوع باز میکند. درحقیقت وقتی نمایشنامههای کلاسیک یونانی را میخوانید، تاثیر شرایط محیطی و محل زندگی را بر دگردیسی و شکلگیری شخصیتهای مختلف، بهتر درک میکنید.
مطالعه و خرید کتاب های اوریپید بهواسطه متون کهن و دقتی که باید در ترجمه این آثار بیش از سایر کتابهای نمایشنامه موردتوجه باشد، انتخاب چالشبرانگیزی است. وبسایت فروشگاه کتابانه از بهترین ترجمه کتابهای اوریپید در ایران، استقبال کرده است و امیدوار است خرید اینترنتی کتابهای اوریپید بتواند عطش ستودنیِ دوستداران نمایشنامه های پرصلابت و کلاسیکِ یونانی را سیراب کند.